Logo
Wydrukuj tę stronę

Badania architektoniczne kościoła parafialnego w Dobrzykach Wyróżniony

Badania architektoniczne kościoła parafialnego w Dobrzykach

Od Redakcji: Poniższy artykuł Profesor Ewy Łużynieckiej pod tytułem
„Architectural examinations of the parish church in Dobrzyki" ukazał się w nr 1 (29)
czasopisma Architectus w 2011 r. Periodyk Architectus to pismo Wydziału Architektury
Politechniki Wrocławskiej (ISSN 1429-7507, e-ISSN 2084-5227 ul. Bolesława Prusa 53/55;
50-317 Wrocław). Towarzystwo Miłośników Ziemi Zalewskiej uzyskało zgodę Autorki i
Wydawnictwa na przedruk tego artykułu przetłumaczonego na język polski. Uznaliśmy, że
naszych czytelników na pewno zainteresują ciekawe wiadomości na temat architektury
kościoła w Dobrzykach pozyskane przez Autorkę w trakcie architektonicznych badań
naukowych w 2010 r.
Dobrzyki to wieś położona w województwie warmińsko - mazurskim, na terenie
Pojezierza Iławskiego. Niedaleko wsi znajdują się dwa jeziora: Ewingi i Jeziorak i nieco dalej
na południe - Jezioro Płaskie. Kościół p. w. Św. Apostołów Piotra i Pawła położony jest
niedaleko rozwidlenia dróg, prowadzących z Zalewa do Susza. Teren, na którym stoi kościół
jest lokalną wysoczyzną i opada ze wschodu na zachód. Jest otoczony murem zbudowanym z
kamieni polnych. W południowej części muru współcześnie funkcjonują dwa wejścia - jedno
prowadzące od wschodu, drugie od zachodu. Teren na północ od kościoła był
prawdopodobnie początkowo cmentarzem. Obecnie jest tam zieleń parkowa. Ważnym
elementem zagospodarowania terenu jest także budynek parafialny z salami spotkań.

 Badania architektoniczne zostały przeprowadzone w 2010 r. z inicjatywy Warmińsko - Mazurskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie i dzięki pomocy księdza proboszcza Mariusza Pawlikowskiego oraz mieszkańców Dobrzyk,za co autorka składa serdeczne podziękowania.

1. Historia wsi
Początki wsi sięgają 1287 r., gdy komtur dzierzgoński Sieghard von Schwarzburg
nadał sołtysowi Wigandowi 60 włók. Potwierdzeniem tego nadania był dokument lokacji na
prawie chełmińskim wsi Dobrzyki (w czasach pruskich nazwanej Weinsdorf) wydany w 1304
r. przez mistrza Konrada Sacka [8]. Na mocy tego dokumentu sołtys otrzymał sześć włók
wolnych od czynszu wraz z jedną trzecią wpływów z niższego sądownictwa. Cztery włóki
zostały przeznaczone pod budowę kościoła. Chłopi przez 10 lat byli zwolnieni od wszelkich
świadczeń, po czym obowiązywała ich dziesięcina przekazywana kościołowi oraz podatek
dostarczany państwu w wysokości 16 kojców i dwóch kur od włóki rocznie. Byli także
zobowiązani do pracy w tłoczni zamku w Przezmarku. Wszyscy mieszkańcy wsi otrzymali
przywilej rybołówstwa w pobliskich jeziorach - Ewingi i Jezioraku. Na początku XV wieku
we wsi istniały wiatraki i dwie karczmy, o czym informują nas księgi czynszowe z lat
1410/1411. W tych latach było we wsi 36 włók zasiedlonych, a 12 wolnych. W późniejszym
czasie do terenów wsi zostały włączone pastwiska w miejscu zaginionej wsi pruskiej Kabity
położonej na zachodnim brzegu jeziora Ewingi. W wyniku reformacji kościół stał się
protestancki, a od XVI w. odbywały się tu polskie nabożeństwa, na które licznie przybywali z
okolicznych wsi mieszkańcy narodowości polskiej. W XVII i XVIII w. kościół w Dobrzykach
był filią Zalewa, a obsługiwali go polscy diakoni. Według rejestru 1818 r. do parafii w
Dobrzykach należały wsie: Bukowiec, Czaplak, Jerzwałd, Jezierce, Kiemiany, Kiemiańskie
Nowiny, Likszany, Matyty, Najka, Polajny, Rucewo, Rudnia, Siemiany i Stare Swale -
łącznie 1626 osób. Przez cały czas był on silnie związany z ludnością polską. Jeszcze około
1890 r. było tu ok. 100 polskich parafian.
Informacji o źródłach utrzymania mieszkańców wsi dostarcza nam księga
podatkowa z 1939 r. W tym czasie wieś Dobrzyki wraz z wsią Koziny liczyła 172
gospodarstwa domowe, 732 mieszkańców, z których 467 utrzymywała się z rolnictwa i
leśnictwa, 134 z pracy w przemyśle i rzemiośle, a 21 z pracy w handlu i komunikacji. Po
1945 r. wieś znalazła się w obrębie państwa polskiego i kościół odzyskali katolicy.
Architektura kościoła została doceniona i w 1968 r. został wpisany do rejestru zabytków pod
nr A-1053 . Cztery lata później, w 1972 r. została utworzona parafia rzymsko-katolicka.
2. Stan badań
Kościół w Dobrzykach cieszył się zainteresowaniem badaczy zapewne ze względu
na interesującą elewację wschodnią. Po raz pierwszy opisał ją w 1893 r. A. Boetticher [1] i
określił jej powstanie na czas przed 1320. Pięćdziesiąt lat później datowanie to powtórzył B.
Schmid [7], który zamieścił także inwentaryzację elewacji wschodniej kościoła.

Dokładniejsza analiza obiektu znalazła się w katalogu zabytków serii DEHIO -
HANDBUCH wydanej wl952 i 1993 r. Czas budowy prezbiterium określono na lata 1320/30,
a budowę nawy na okres 1360-80 [2]. Twierdzono także, krucyfiks gotycki z łęku tęczowego
powstał na początku XV w. Na podstawie przekazów źródłowych ustalono, że kościół
restaurowano w latach 1776 i 1864. Czas drewnianej konstrukcji wieży określono w 1796 r.
Przypuszczano także, że na przełomie XVII/ XVIII w. przebudowano ścianę zachodnią
kościoła, umieszczając w niej schody na strych. Wiązano to z budową empory zachodniej i
południowej w 1776 r., którą wraz z ławami kolatorskimi wykonał Jan Marschall. Organy
powstały w 1776 r. i były dziełem Obucha z Morąga, zostały rozszerzone w 1910 r. podczas
prowadzonego wówczas remontu kościoła.
Zaletą pracy W. Hubatscha [4] jest omówienie kościoła z podkreśleniem czasów
po reformacji. W książce tej znajduje się fotografia z lat 60-tych XX w., która przedstawia
wnętrze kościoła przed remontem. Inny niż obecnie jest układ schodów ambony, odmiennie
zagospodarowane są też wnęki w prezbiterium i nawie. U schyłku ubiegłego stulecia krótki
opis kościoła znalazł się w pracy D. Loyala dotyczącej architektury ceglanej [6].
Kompendium wiedzy z początku naszego stulecia stanowi karta ewidencyjna
zabytków architektury i budownictwa opracowana przez D. Chodakowskiego[5] w 2002 r.
W niej zamieszczono plan sytuacyjny obiektu, szkic rzutu przyziemia, opis obiektu i
datowanie kościoła na lata 1320-1330.
Kościół w Dobrzykach został także uwzględniony ostatnio w katalogu dotyczącym
średniowiecznej architektury na terenie dawnych Prus. Autorem pracy jest Ch. Hermann [3],
a została ona wydana w 2007 r. Hermann datował powstanie obiektu na lata 1320/40, opisał
wymiary cegieł oraz przedstawił cechy technologiczne budowli, zamieścił archiwalny
rysunek elewacji wschodniej z 1941 r. i dwie fotografie z 1999 r. Zwrócił uwagę na
przebudowę ściany zachodniej oraz kaplicę i kruchtę południową datował na XIX w.

3. Opis badań
Zespół opracowujący ten temat, kierowany przez prof. Ewę Łużyniecką, został
powołany w 2010 roku i składał się ze studentów Wydziału Architektury Politechniki
Wrocławskiej - Katarzyna Dorosz, Karolina Cichoń, Natalia Jagielska, Agnieszka Rabęda
(dalej ZWAPWr).

Przy opracowywaniu tematu zostało zastosowanych kilka metod badawczych. W
oparciu o klasyczną metodę badań historycznych wykonano kwerendy literatury, źródeł
pisanych, źródeł ikonograficznych, kartograficznych. Terenowe badania architektoniczne in
situ polegały na pomiarach budulca (patrz tabela), analizie struktury murów i detalu,
porównaniach stratygraficznych i technologicznych oraz analizach funkcjonalnych i
konstrukcyjnych budowli. W dwóch przypadkach zostały wykonane niektóre pomiary
metodą uproszczonej fotogrametrii analogowej, skorelowanej z komputerowymi
programami graficznymi, w tym głównie z aplikacjami środowiska AutoCad. Końcową fazą
badań analitycznych jest próba datowania obiektu, wykonanie rekonstrukcji
architektonicznych poszczególnych obiektów i całych zespołów. W tym przypadku
zastosowano metodę datowania względnego, pozwalającego na umieszczenie danego
artefaktu w pewnym przedziale czasowym za pomocą metod porównawczych,
typologicznych, synchroniczno - historycznych.

4. Przeobrażenia architektoniczne
Kościół w Dobrzykach jest obecnie budowlą o długości około 29,90 m, złożoną z
prezbiterium o wymiarach rzutu 11,90 x 7,0 m i z nawy o wymiarach rzutu 18,0 m x 13,70
m. Dodatkowym elementem obiektu jest przybudówka północna, oraz wzniesiona na
południu kruchta i zakrystia. Kościół nie jest zbudowany jednorodnie, a różnice formalne i
technologiczne poszczególnych części budowli pozwoliły na wydzielenie pięciu głównych
faz budowlanych.
Na początku budowy kościoła wzniesiono prawdopodobnie prezbiterium (Faza I -
gotyk). Jego ściany zbudowano z cegieł o układzie głownie wedyjskim i posadowiono na
podmurówce z kamieni otoczaków. Elewacje skomponowane są według jednej zasady. W
przyziemiu została wydzielona wysoka część cokołowa, tworząca odsadzkę. Środkowa
część elewacji to pozbawiony artykulacji mur z ostrołukowymi oknami, zwieńczony fryzem
pasowym. We wschodnich narożnikach prezbiterium umieszczone zostały dwie masywne
przypory, na których wspierają się fiale. Najbardziej dekoracyjna jest elewacja wschodnia
prezbiterium z trzyosiowym szczytem płycinowym. Płyciny w dolnej części szczytu są
wypełnione prostą dekoracją maswerkową. W górnej części znajduje się płycina w formie
okulusa.

W odróżnieniu od płaskich lic zewnętrznych, we wnętrzu ściany prezbiterium są
podzielone na przęsła blendami arkadowymi. Między arkadami umieszczone zostały
wyprowadzenia sklepień. W narożnikach prezbiterium mają one formy prostych wsporników, a
między przęsłami zostały zniszczone. Na wspornikach opierają się masywne żebra sklepienia
krzyżowo - żebrowego. Przekrój żebra jest nieskomplikowany - przypomina żebro pasowe o ukośnie
ściętych narożnikach.
Prawdopodobnie równocześnie z prezbiterium powstała także na północy zakrystia. Jej
elewacja północna została całkowicie przebudowana. Na pierwotną obecność zakrystii wskazuje
jednak budowa ściany północnej prezbiterium. W przyziemiu lica północnego, w przęśle wschodnim
zachowała się półkolista blenda arkadowa. We wnętrzu prezbiterium wyżej widoczna jest
ostrołuczna blenda. Te elementy wskazują na zaplanowaną na północy zakrystię, nie można też
wykluczyć, że była ona początkowo dwupoziomowa z niewielką emporą chórową. Być może
również pierwotne jest tunelowe sklepienie kolebkowe z ostatnio odkrytymi reliktami polichromii.
Została ona prawdopodobnie zniszczona w czasie pożarów i zmieniona podczas
późniejszych remontów. Wówczas być może zlikwidowano także przypory międzyprzęsłowe przy
elewacji południowej i północnej.
Budując prezbiterium prawdopodobnie od początku myślano o wzniesieniu nawy (Faza
II - gotyk). Nawa bowiem została dobudowana na linii łęku tęczowego. Gdyby prezbiterium
funkcjonowało samodzielnie przez pewien czas, to zachowałyby się prawdopodobnie przypory
przekątniowe - tak jak to miało miejsce w Mariance. Do dziś przetrwała w pierwotnym stanie ściana
południowa, północna oraz narożniki wschodnie nawy. Budowa jej ścian różni się od murów

Mean that used in risky or coughing headaches general susceptibility to chemicals that will show cialiscouponcard.com/ at school or too. Hands your the best way to; stay.

prezbiterium. Układ ostrołucznych konstrukcji widoczny jest zarówno na zewnątrz jak i we wnętrzu
budowli. W elewacji południowej są to okna ostrołuczne, a w elewacji północnej takiej samej
wielkości blendy arkadowe. Elewacje zostały dodatkowo rozczłonkowane - między ostrołukami
zostały umieszczone lizeny, które wraz z gzymsami tworzą jakby układ ramowy.
Decyzja o tak urozmaiconych ścianach nawy miała wpływ na układ budulca. W wielu
miejscach jest on nieregularny, ale w częściach płaskich często ma układ wedyjski. Możemy także
stwierdzić, że ściany nawy budowano w dwóch etapach. Początkowo zbudowano ją do wysokości
około 4 m. Wówczas w arkadach wykonywano profilowane naroża. Później wyższe części ścian są
pozbawione tych profili. Prawdziwą ciekawostką technologiczną jest budowa szczytu dzielącego
strychy nawy od prezbiterium. Lico wschodnie szczytu zostało zbudowane z cegieł o układzie
gotyckim, a lico zachodnie - o układzie wedyjskim.

Wnętrze nawy od początku przykrywał strop, ale nie mamy pewności, czy obecny
malowany od spodu jest pierwotny. Również nie wiemy, czy obecna forma łęku tęczowego jest
autentyczna i czy nie została zmieniona podczas późniejszych remontów.
Główne wejście do kościoła umieszczone było w elewacji południowej, obecnie jest
osłonięte późniejszą kruchtą. Zdobi je portal perspektywiczny z wydzieloną częścią cokołową. Jego
ościeże złożone jest z profili wklęsłych i wałka. Boki portalu ujęte są w lizeny, między którymi nad
portalem umieszczono dwie ostrołuczne płyciny. Odpowiadają one we wnętrzu ostrołucznej
wysmukłej blendzie arkadowej. W jej wnętrzu na dole umieszczony jest otwór wejścia, zwieńczony
łukiem odcinkowym. Wyżej zachowała się zamurowana arkada - być może pozostałość okna.
Trudno jest w tej chwili powiedzieć, jak wyglądała część zachodnia kościoła. Obecna
fasada powstała później. W innym miejscu niż dzisiaj umieszczone było prawdopodobnie wejście na
strychy. Jego pozostałością są być może dwa poziomy blend arkadowych i zamurowane okienko
zachowane w przęśle zachodnim ściany północnej.

Zmiany budowlane w czasach baroku były związane z reorganizacją wnętrza i
przystosowywaniem go do wymogów świątyni protestanckiej (Faza III - barok).
Wiązano to z wykonaniem w 1776 r. drewnianej empory zachodniej i organów.
Wysunięta do nawy empora wsparta jest na czterech słupach, które dochodzą do stropu.
Być może również wówczas powstała drewniana więźba dachowa nawy, oparta na
dostawionym szczycie wschodnim o konstrukcji szachulcowej. Z czasów baroku
pochodzi także prawdopodobnie ambona. Można także przypuszczać, że w tym czasie
przedłużono wnętrze zakrystii na zachód. Potwierdzenie tej tezy wymaga jednak
dodatkowych badań.
Nie wiemy, co było przyczyną wielkiego remontu kościoła, który odbył się
prawdopodobnie w 1864 r. i Faza IV- neogotyk). Remont polegał na wymianie lub
budowie od nowa całej ściany zachodniej i wstawieniu nowych maswerków okiennych.
Część ta została wzniesiona z cegieł maszynowych o układzie blokowym. Równocześnie
wykonano nowe wejście główne, które prowadziło pod emporę chórową.
Powstała wówczas także nowa zakrystia na południu, której nadano formę
domkowej przybudówki, krytej dwuspadowym dachem. Jej południowa ściana
nawiązywała do kompozycji gotyckich elewacji kościoła. W dolnej części umieszczono
trzy ostrołuki, z których środkowy był oknem, a boczne blendami. Wyżej znajduje się
oddzielony gzymsem szczyt podzielony na trzy części pilastrami przechodzącymi w fiale.
Między pilastrami znajdują się blendy arkadowe. Wnętrze zakrystii przykryte jest
sklepieniem krzyżowym, w jej narożniku znajduje się relikt pieca ogrzewczego. Komin
po tym piecu widoczny jest do dziś na zewnątrz przy ścianie prezbiterium. Ostatnie
najważniejsze prace budowlane w kościele wiążą się z remontem wzmiankowanym w
1910 r. (Faza V- neogotyk). Wówczas ściany układano z cegieł w wątku blokowym. W
tym czasie wzniesiono prawdopodobnie kruchtę południową przesłaniając gotycki portal.
Ma ona formę przybudówki z dwuspadowym dachem. Jej ściana południowa z portalem
nie ma wydzielonego szczytu, tak jak to miało miejsce w zakrystii. Również szczyt ma
odmienną formę i złożony jest ze schodkowo ułożonych sterczyn, które przykryte są
dwuspadowymi daszkami.
Równocześnie z kruchtą wyremontowano prawdopodobnie ścianę przybudówki
północnej, wzmocniono przypory kościoła i zbudowano przedsionek zakrystii. W
ścianach tych części kościoła jest identyczny budulec, o takim samym układzie.
Dodatkowo portal kruchty ma podobne proporcje i jest tak samo zbudowany jak wejście
do przedsionka.
5. Podsumowanie
Kościół w Dobrzykach jest budowlą odzwierciedlającą historię terenu na
którym powstał. Zamysł jego budowy należy zapewne wiązać z czasami lokacji wsi
około 1304 r. Trudno jednak jednoznacznie określić , kiedy zaczęto wznoszenie
prezbiterium. Jego proste formy mogą wskazywać na to, że mogło to być wkrótce po
zasiedleniu osady. Analogicznie rozplanowane prezbiteria występują jeszcze w czterech
wcześnie datowanych wiejskich kościołach województwa kujawsko - pomorskiego.
Kościół w miejscowości Gruta jest bezwieżowy, posiada prosto zatrtknięte,

dwuprzęsłowe prezbiterium i jest datowany na lata 1290/95. Prezbiterium kościoła w
Papowie jest także prosto zamknięte i datuje się je na lata 1295/98. Uważa się, że trochę
później, na przełomie XIII i XIV w. powstało prezbiterium kościoła vv Niedźwiedziu
oraz kościół w Grzywnie.
Prezbiterium mogło więc powstać na początku XIV w. Można także
przypuszczać, że przerwa między budową prezbiterium i nawy nie była wielka. Część
Wschodnią wzniesiono planując część zachodnią. Orientacyjnie czas budowy nawy
określono na 1. połowę XIV w. W sposób dokładniejszy będzie można to uczynić być
rnoże w przyszłości, stosując metody datowania bezwzględnego, np. przy pomocy ciągle
udoskonalanej metody datowania zapraw metodą rozkładu węgla Cl4.
Warto także zwrócić uwagę na interesującą cechę technologiczną. Często,
zwłaszcza w Polsce południowej, wedyjski układ cegieł uważa się za wątek wcześniejszy
od gotyckiego. W przypadku kościoła w Dobrzykach obie techniki układania budulca
były stosowane w tym samym czasie. Dowodem na to jest budowa szczytu dzielącego
strychy nawy od prezbiterium. Lico wschodnie szczytu zostało zbudowane z cegieł o
układzie gotyckim, a lico zachodnie - o układzie wedyjskim.
W czasie prowadzonych w 2010 r. badań architektonicznych udało się
częściowo odtworzyć etapy budowy kościoła. Nadal jednak nie wiadomo, jak wyglądała
pierwotnie część zachodnia kościoła i czy istniała w tym czasie murowana wieża. Na
odpowiedź czeka także pytanie, czy zakrystia była piętrowa i czy w jej wnętrzu były
schody. Nie znamy także pierwotnej kolorystyki wnętrza, a odkryte ostatnio polichromie
mogą wskazywać na istnienie zachowanych malatur.
Na wszystkie te pytania można będzie odpowiedzieć podczas przyszłych badań
i obserwacji, prowadzonych być może podczas kolejnych remontów i napraw kościoła.
prof. Ewa Łużyniecka
Bibliografia:
[1] Boetticher A., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, t.3: Das Oberland,
Königsbergl893 s.119. [2] Dehio G. Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler. Deutschordesland (oprać.
E.Gall)
München/Berlin 1952, s.162, Dehio- Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler Westund
Ostpreußen (oprac.M.Antońi) München 1993, s. 653. [3] Herrmann Ch. Mittelalterliche Architektur im
Preussenland. Untersuchungen zur Frage
der Kunstlandshaß und -Geographie, Mihael Imhof Verlag, Petersberg 2007, s.784-786. [4] Hubatsch W.,
Geschichte der Ewangelischen Kirchen, Göttingen 1968, t.3, s.67. [5] Karta ewidencyjna zabytków
architektury i budownictwa Ośrodka Dokumentacji
Zabytków w Warszawie, nr 6904, 2002, przechowywana w O/W SOZ Olsztyn. [6] Loyal D., Sakrale
Backsteingotik im Ernland, Bonn 1995 s.363. [7] Schmid B., Die Bau- und Kunstdenkmäler der der Ordenszeit
in Preußen, t.2:
Pomesanien, das Oberland und das Große Werder, Marienburg 1941, s. 156. 18] Preußisches
Urkundenbuch , t.l, cz.2, oprac.A.Seraphim, Königsberg 1909, Nr 819.
11 Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej
54

 

Copyright © Dobrzyki